KAŞGARLI MAHMUD’UN “DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK” ADLI ESERİNDE YÜZÜN KULLANIMI
Abstract
Yüz sözcüğü çehre, surat anlamında Türkçenin en eski organ adlarından biri olarak Orhun Yazıtlarından günümüze kadar kullanılan Türkçe bir kelimedir. Türkçe organ adlarının farklı yönleriyle varlıkları kavramlaştırmada, onları sıkça mecaz olarak adlandırmada bir kaynak olarak kullanıldığı görülür. Dîvânu Lugâti't-Türk, Türk dilinin ilk sözlüğü olmasının yanı sıra her bir Türkçe kelimenin Arapça karşılıkları verilmek suretiyle Araplara Türkçeyi öğretmeyi amaçlayan, dönemin dil kültür özelliklerini yansıtan dörtlüklere ve atasözlerine yer vermesi bakımından da değerlidir. Bu çalışmada, Kaşgarlı Mahmud tarafından 11.yüzyılda yazılan ve Türk İslam tarihinde önemli bir yere sahip olan Dîvânu Lugâti'tTürk'te geçen organ adlarından biri olan yüzün kullanımını ve yüz ile kurulmuş cümlelerin yapılarını, ad aktarması (mecaz-ı mürsel, metonimik) özelliklerinin ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. İnceleme konusu olarak seçtiğimiz yüzün duygu ve düşüncelerimizi dile getirmede kullanıldığını söylememiz mümkündür. Dîvânu Lugâti't-Türk'teki metonimilerin çoğu psikolojik bir durumun öne çıkartılması, hareket ve karakter için yüzün kullanımı şeklinde ortaya çıkmaktadır. Dîvânu Lugâti't-Türk'teki savlarda yer alan yüz sözcüğü daha ziyade o dönemin kültürel değerleri göz önünde bulundurularak temsil ettiği kişinin karakteri, yani ad aktarması (metonimik) anlamları bakımından ele alınmıştır. Ayrıca yüz sözcüğünün üzüntü, kaygı, güzellik, hoşlanmazlık, ikiyüzlülük vb. duygusal durumları anlatmak için kullanıldığını görürüz. Bununla birlikte yüz sözcüğünün cümledeki konumu ve yüzle kurulmuş sözcük grupları incelenmiştir. Yüz sözcüğünün cümledeki konumu özne, nesne, tamlayıcı, yüklem şeklindedir. Yüzün isim tamlaması, birleşik fiil ve sıfat tamlaması grubu oluşturduğu örneklerde karşımıza çıkmaktadır